​PHÂN LOẠI TÍN NGƯỠNG VIỆT NAM

PHÂN LOẠI TÍN NGƯỠNG VIỆT NAM

Việt Nam là một quốc gia đa tín ngưỡng. Người Việt thờ một số lượng lớn các vị thần. Điều đặc biệt là các vị thần ấy cùng đồng hành trong tâm thức một người dân Việt. Nói cách khác, người Việt đều có nhu cầu tín ngưỡng, tôn giáo, nhưng lại không là tín đồ thành kính của riêng một tín ngưỡng, tôn giáo nào. Thờ cúng tổ tiên, thờ cúng thần linh, nhưng một người dân Việt lại vừa có thể đến chùa, vừa có thể đến phủ miễn là việc làm ấy mang lại sự thanh thản về tinh thần.

Về tín ngưỡng của người Việt, có thể phân loại thành: Tín ngưỡng phồn thực, tín ngưỡng sung bái tự nhiên, tín ngưỡng sùng bái con người và tín ngưỡng sùng thần linh.

1. Tín ngưỡng phồn thực

Thời xa xưa, để duy trì và phát triển sự sống, ở những vùng sinh sống bằng nghề nông cần phải có mùa màng tươi tốt và con người được sinh sôi nảy nở. Để làm được hai điều trên, những trí tuệ sắc sảo sẽ tìm các quy luật khoa học để lý giải hiện thực và họ đã xây dựng được triết lý âm dương, còn những trí tuệ bình dân thì xây dựng tín ngưỡng phồn thực (“phồn” nghĩa là nhiều, “thực” nghĩa là nảy nở).

Tín ngưỡng phồn thực ở Việt Nam được thể hiện ở 2 dạng: thờ cơ quan sinh dục của cả nam lẫn nữ và thờ hành vi giao phối (khác biệt với một số nền văn hóa khác như Ấn Độ chẳng hạn, chỉ thờ sinh thực khí của nam mà thôi).

1.1. Thờ cơ quan sinh thực khí

Thờ sinh thực khí (sinh = đẻ, thực = nảy nở, khí = công cụ) là hình thái đơn giản của tín ngưỡng phồn thực. Nó phổ biến ở hầu hết các nền văn hóa nông nghiệp trên thế giới. Nhưng khác với hầu hết các nền văn hóa khác là chỉ thời sinh thực khí nam, tín ngưỡng phồn thực Việt Nam thờ sinh thực khí của cả nam lẫn nữ. Việc thờ sinh thực khí được tìm thấy ở trên các cột đá có niên đại hàng ngàn năm trước Công nguyên. Các sinh thực khí còn được thấy rất nhiều ở Thánh địa Mỹ Sơn vẫn còn nguyên dạng đến ngày nay. Ngoài ra nó còn được đưa vào các lễ hội, như lễ hội ở làng Đồng Kỵ (Bắc Ninh) có tục rước cặp sinh thực khí bằng gỗ vào ngày 6 tháng Giêng, sau đó chúng được đốt đi, lấy tro than chia cho mọi người để lấy may.

1.2. Thờ hành vi giao phối

Ngoài việc thờ sinh thực khí, tín ngưỡng phồn thực Việt Nam còn thờ hành vi giao phối. Đó là một đặc điểm thể hiện việc chú trọng đến các mối quan hệ của văn hóa nông nghiệp, nó đặc biệt phổ biến ở vùng Đông Nam Á. Các hình nam nữ đang giao phối được khắc trên mặt trống đồng tìm được ở làng Đào Thịnh (Yên Bái) có niên đại 500 trước Công nguyên. Ngoài hình tượng người, cả các loài động vật như cá sấu, gà, cóc,… cũng được khắc trên mặt trống đồng Hoàng Hạ (Hòa Bình).

Vào dịp hội đền Hùng, vùng đất Tổ lưu truyền điệu múa “tùng dí”, thanh niên nam nữ cầm trong tay các vật biểu trưng cho sinh thực khí nam và nữ, cứ mỗi tiếng trống “tùng” thì họ lại “dí” hai vật đó lại với nhau. Phong tục “giã cối đón dâu” cũng là một biểu hiện cho tín ngưỡng phồn thực, chày và cối là biểu tượng cho sinh thực khí nam và nữ. Ngoài ra, một số nơi còn vừa giã cối (rỗng) vừa hát giao duyên.

2. Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên

Là một đất nước nông nghiệp nên việc sùng bái tự nhiên ở Việt Nam là điều dễ hiểu. Điều đặc biệt, tín ngưỡng Việt Nam là một tín ngưỡng đa thần và âm tính (trọng tình cảm, trọng nữ giới). Có giả thuyết cho rằng đó là do ảnh hưởng của chế độ mẫu hệ thời xưa tại Việt Nam. Các vị thần ở Việt Nam chủ yếu là nữ giới, do ảnh hưởng của tín ngưỡng phồn thực như đã nói ở trên nên các vị thần đó không phải là các cô gái trẻ đẹp như trong một số tôn giáo, tín ngưỡng khác mà là các bà mẹ, các Mẫu.

Tín ngưỡng sung bái tự nhiên thể hiện tập trung ở thờ Tam phủ, Tứ phủ, thờ “Tứ pháp” và thờ động, thực vật.

2.1. Tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ

“Tam phủ” là danh từ để chỉ 3 vị thánh thần: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải. “Tứ phủ” gồm 3 vị Mẫu trên cộng thêm Mẫu Địa phủ. Các Mẫu cai quản những lĩnh vực quan trọng nhất của một xã hội nông nghiệp. Về sau do ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa nên có thêm Ngọc Hoàng, Thổ Công và Hà Bá.

2.2. Thờ “Tứ pháp”

“Tứ pháp” là danh từ để chỉ các thần Mây-Mưa-Sấm-Chớp, đại diện cho các hiện tượng tự nhiên có vai trò quan trọng trong xã hội nông nghiệp. “Tứ pháp” gồm:

Pháp Vân (thần mây) thờ ở chùa Bà Dâu

Pháp Vũ (thần mưa) thờ ở chùa Bà Đậu

Pháp Lôi (thần sấm) thờ ở chùa Bà Tướng

Pháp Điện (thần chớp) thờ ở chùa Bà Dàn

Ảnh hưởng của “Tứ pháp” ở Việt Nam rất lớn, nhiều lần triều đình nhà Lý phải rước tượng Pháp Vân về Thăng Long để cầu mưa.

2.3. Thờ động vật và thực vật

Khác với văn hóa phương Tây là thờ các con vật có sức mạnh như hổ, sư tử, chim ưng,… tín ngưỡng Việt Nam thờ các con vật hiền lành hơn như trâu, cóc, chim, rắn, cá sấu,… Các con vật đó gần gũi với cuộc sống của người dân của một xã hội nông nghiệp. Người dân còn đẩy các con vật lên thành mức biểu trưng như Tiên, Rồng. Theo truyền thuyết thì tổ tiên người Việt thuộc “họ Hồng Bàng” (có nghĩa là một loài chim nước lớn), thuộc giống “Rồng Tiên”. Con rồng lần đầu tiên xuất hiện ở vùng Nam Á, sau đó mới được phổ biến ở Trung Quốc rồi đến các nước phương Tây. Con rồng có đầy đủ đặc tính của lối tư duy nông nghiệp: tổng hợp của cá sấu, rắn; sinh ra ở dưới nước nhưng lại có thể bay lên trời mà không cần cánh; có thể vừa phun nước vừa phun lửa. Có rất nhiều địa danh Việt Nam có tên liên quan đến rồng như Thăng Long, Hàm Rồng,…

Thực vật được tôn sùng nhất là cây lúa, có Thần Lúa, Hồn Lúa, Mẹ Lúa,… đôi khi ta thấy còn thờ Thần Cây Đa, Cây Cau,…

3. Tín ngưỡng sùng bái con người

Ngoài phồn thực, tự nhiên, tín ngưỡng Việt Nam cũng rất coi trọng con người, trong đó biểu hiện phổ biến và tập trung là ở quan niệm về hồn, vía; tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, Thành hoàng làng, Vua Hùng, và “Tứ bất tử”

3.1. Quan niệm về “Hồn” và “Vía”

Người Việt cho rằng con người gồm phần thể xác và phần linh hồn. Một số dân tộc Đông Nam Á coi linh hồn gồm “hồn” và “vía”. Vía được hình dung như phần trung gian giữa thể xác và hồn. Người xưa quan niệm con người có ba hồn, nam có bảy vía và nữ có chín vía. Ba hồn gồm: Tinh (sự tinh anh trong nhận thức), Khí (năng lượng làm cho cơ thể hoạt động) và Thần (thần thái của sự sống). Bảy vía ở đàn ông cai quản hai tai, hai mắt, hai lỗ mũi và miệng. Chín vía ở nữ giới cai quản bảy thứ như ở nam giới cộng thêm hai vía nữa. Hai vía này có nhiều cách giải thích. Chúng có thể là núm vú có vai trò quan trọng trong nuôi con, cũng có quan niệm là rốn và cơ quan sinh dục nữ. Nhưng dù thế nào thì 2 vía này đều liên quan đến thiên chức là mẹ của người phụ nữ. Hồn và vía dùng thể xác làm nơi trú ngụ. Trường hợp hôn mê ở các mức độ khác nhau được giải thích là vía và hồn rời bỏ thể xác ở các mức độ khác nhau. Nếu phần thần của hồn mà rời khỏi thể xác thì người đó chết. Khi người chết, hồn nhẹ hơn sẽ bay sang kiếp khác, còn vía nặng hơn sẽ bay là là mặt đất rồi tiêu tan. Khi chết là hồn đi từ cõi dương gian đến cõi âm ty, cõi đó cũng được tưởng tượng có nhiều sông nước như ở cõi dương gian, cần phải đi bằng thuyền nên nhiều nơi chôn người chết trong những chiếc thuyền.

3.2. Thờ cúng tổ tiên

Người Việt là một trong những dân tộc có tục thờ cúng tổ tiên sâu đậm và sớm nhất. Nó gần như trở thành một tôn giáo: Đạo ông bà. Người phương Tây coi trọng ngày sinh thì người Việt coi trọng ngày mất. Họ cho rằng người đã mất đi về nơi chín suối. Bàn thờ tổ bao giờ cũng được đặt ở nơi trang trọng nhất. Ngày xưa, khi cúng lễ bao giờ cũng có nước (hoặc rượu) cùng với những đồ tế lễ khác như vàng mã. Sau khi cúng xong thì đem đốt vàng mã rồi đổ rượu hoặc nước lên đống tro tàn – khói bay lên trời, nước hòa với lửa thấm xuống đất – như thế tổ tiên mới nhận được. Hành động đó được cho là sự hòa quyện Nước-Lửa (âm – dương) và Trời – Đất – Nước (Tam tài) mang tính triết lý sâu sắc.

3.3. Thờ Thành hoàng làng

Ở phạm vi gia đình, người Việt thờ tổ tiên và Thổ công, ở phạm vi làng xã, người Việt thờ Thành hoàng. Giống như Thổ công, Thành hoàng cai quản và quyết định họa phúc của một làng. Không có làng nào ở Việt Nam mà không có Thành hoàng. Những người được thờ thường là những người có tên tuổi và địa vị, có công lao đối với làng đó. Tuy nhiên một số làng còn thờ những người lý lịch không “hay ho” gì như trẻ con, ăn xin, ăn mày, trộm cắp… nhưng họ chết vào “giờ thiêng”.

3.4. Thờ Vua Tổ

Ở phạm vi quốc gia, người Việt thờ Vua Tổ, đó là Vua Hùng. Nơi thờ phụng ở Phong Châu, Phú Thọ. Ngày giỗ tổ là ngày 10 tháng 3 âm lịch.

3.5. Thờ “Tứ bất tử”

Người Việt còn thờ bốn vị thánh bất tử, đó là Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh. Tản Viên biểu hiện cho ước vọng chiến thắng thiên tai, lụt lội; Thánh Gióng biểu hiện cho tinh thần chống giặc ngoại xâm; Chử Đồng Tử biểu hiện cho cuộc sống phồn vinh về vật chất; Liễu Hạnh biểu hiện cho cuộc sống phồn vinh về tinh thần của người dân Việt Nam.

3.6. Thờ Tổ nghề

Tổ nghề là một hoặc nhiều người có công lớn đối với việc sáng lập và truyền bá một nghề nào đó. Do đó được các thế hệ sau tôn trọng và suy tôn là làm người sáng lập vì đã có công tạo ra nghề, gọi là Tổ nghề (hoặc thánh sư). Tổ nghề chỉ là những con người bình thường, nhưng lại được người đời sau tôn thờ vì đã có công sáng tạo ra nghề, truyền lại cho các thế hệ sau.

4. Tín ngưỡng sùng bái thần linh

Tín ngưỡng sung bái thần linh được biểu hiện tập trung ở việc thờ cúng Thổ Công, Thần Tài.

Thổ công là một vị thần được thờ trong gia đình, một dạng của Mẹ Đất, là vị thần trông coi nhà cửa, định đoạt họa phúc cho một gia đình. Sống ở đâu thì có Thổ Công ở đó: “Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá”. Một số giả thuyết cho rằng Thổ Công là một trong ba vị Táo Quân: Người chồng thứ hai là Thổ Công (trông coi việc bếp núc, còn gọi là vua bếp), người chồng thứ nhất là Thổ Địa (trông coi việc nhà cửa), người vợ là Thổ Kỳ (trông coi việc mua bán, chợ búa cho phụ nữ trong nhà và sản sinh vật ngoài vườn). Tuy nhiên, một số người cho rằng Thổ Công là vị thần cai quản vùng đất, còn Táo Quân chỉ coi việc bếp núc trong nhà.

Thổ công được nhiều người tin là vị thần quan trọng nhất trong gia đình. Tổ tiên có công sinh thành dưỡng dục nên được tôn vinh nhất. Bàn thờ tổ tiên ở giữa, vị trí quan trọng nhất, bàn thờ Thổ công ở bên trái, quan trọng thứ hai. Nhưng khi cúng lễ tổ tiên, người ta đều phải khấn Thổ công trước để xin phép cho tổ tiên về.

Cùng với Thổ công, Thần Tài cũng được người Việt rất coi trọng và thờ cúng ở hầu hết các gia đình với mong ước mang lại nhiều may mắn, tài lộc trong cuộc sống./.