Kính thưa quý đại biểu, thưa đồng bào, đồng chí!
Nguyễn Ðình Chiểu sinh ra và lớn lên trong điều kiện đất nước đầy “biến động”. Vì hoàn cảnh gia đình và điều kiện ly tán thời chiến tranh, ông đã lỡ nhiều kỳ thi nên không theo đường quan lộ, rồi không may lâm bệnh mù lòa. Nhưng không vì thế mà buông xuôi, trái lại ông đã vượt qua sự trắc trở của số phận trở thành một thầy thuốc có y thuật cao, một thầy giáo tâm huyết, một nhà thơ đi đầu trong phong trào chống thực dân có ảnh hưởng không chỉ Việt Nam mà cả ở khu vực và trên thế giới.
Nguyễn Ðình Chiểu là một tấm gương về tinh thần học tập suốt đời, ngay cả khi rơi vào hoàn cảnh nguy nan, vẫn là hiện thân của nhân cách sống trong sáng, bình dị, cao đẹp nhưng đầy khí chất của dân tộc Việt Nam nói chung, người dân Nam Bộ nói riêng trong thời kỳ đất nước bị họa ngoại xâm, nỗi nhà tai biến, nỗi mình bi thương. Bao nhiêu nghiệt ngã, tai ương của cuộc đời giáng lên một con người nhỏ bé, hiền hòa và chất phác nhưng cũng nhờ đó đã tôi rèn cho ông bản lĩnh và thái độ sống không buông xuôi trước số phận “Quốc gia hưng vong, thất phu hữu trách”, rằng:
“Sự đời thà khuất đôi tròng thịtLòng đạo xin tròn một tấm gương”
Cố Thủ tướng Phạm Văn Ðồng từ năm 1963 nhận định: Nguyễn Ðình Chiểu là một chí sĩ yêu nước, là nhà thơ lớn của nước ta, là ngôi sao sáng trên bầu trời văn nghệ dân tộc. Trước tác của Nguyễn Ðình Chiểu đã cho thấy những đóng góp lớn lao của ông đối với văn học nước nhà.
Giáo sư Trần Ngọc Vương, một chuyên gia về Nguyễn Ðình Chiểu đã đánh giá: “Ông trở thành người mở đầu cho trào lưu văn học chống ngoại xâm, giành độc lập dân tộc nhân danh toàn bộ dân tộc chứ không nhân danh một bộ phận, một thiểu số nào đó. Ðây chính là đóng góp quan trọng nhất của Nguyễn Ðình Chiểu vào lịch sử văn học dân tộc. Sự mở đầu của văn học chống thực dân, chống chủ nghĩa đế quốc theo cách đó, không chỉ có ý nghĩa văn học sử ở Việt Nam, mà còn mang ý nghĩa quốc tế đậm nét”.
Những tác phẩm như: Lục Vân Tiên, Ngư Tiều vấn đáp y thuật, Văn tế nghĩa sĩ trận vong lục tỉnh và đặc biệt với Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc là những cứ liệu sống động cho nhận định nói trên. Tác phẩm của ông có tính thời đại, thể hiện sâu sắc và rõ nét lối sống trọng đạo lý và công bằng xã hội; căm ghét áp bức bất công, cho nên có tầm ảnh hưởng sâu sắc qua nhiều thế hệ. Tư tưởng của ông là vệ đạo, bảo dân, trung quân, ái quốc. Tư tưởng này vẫn là giá trị dù vật đổi sao dời, dù hình thái kinh tế-xã hội khác nhau.
Trong sự nghiệp dạy học, thầy Ðồ Chiểu đã dành trọn đời chăm lo dạy dỗ, truyền thụ cho thế hệ tương lai những điều căn cốt của văn hóa Việt Nam về đạo lý truyền thống của dân tộc và nhân cách của một nho sĩ, của người quân tử. Nhân cách của nhà giáo Nguyễn Ðình Chiểu có ảnh hưởng rất lớn đối với vùng đất Nam Bộ nói chung và mảnh đất Gia Ðịnh, Bến Tre nói riêng.
Sau khi được một thầy thuốc có dòng dõi Ngự y đất Quảng Nam cứu chữa thoát khỏi cái chết nhưng lâm vào cảnh mù lòa, Nguyễn Ðình Chiểu học nghề chẩn bệnh bốc thuốc của người đã cứu mình để chữa bệnh, cứu sống nhân dân. Tư tưởng nhân đạo, bác ái của thầy thuốc Nguyễn Ðình Chiểu thể hiện rất rõ qua câu thơ:
Là một lương y thông hiểu sâu sắc y lý phương Ðông và y lý Việt Nam cả về y thuật và y đức, Nguyễn Ðình Chiểu có quan điểm đạo cứu người nằm trong nghĩa vụ cứu dân, cứu nước. Tác phẩm lớn “Ngư Tiều y thuật vấn đáp” của Nguyễn Ðình Chiểu viết vào giai đoạn cuối đời đã dạy đạo làm người và đạo làm thầy thuốc cứu người.
Như Giáo sư Lê Trí Viễn đã từng nhận định:
Nguyễn Ðình Chiểu làm thơ để biểu lộ lòng yêu nước, mỗi bài thơ như một vũ khí chống giặc. Ông làm Thầy Ðồ để nuôi dưỡng “hào khí Ðồng Nai”, giữ gìn và phát huy bản sắc Việt Nam giữa thời loạn ly. Ông làm thầy thuốc vì đạo nhân sinh.
Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Ðình Chiểu đã toát lên ông là một nhân cách văn hóa tiêu biểu của Việt Nam. Ðiều chúng ta lĩnh hội, thấm sâu nhất qua cuộc đời và tác phẩm của Nguyễn Ðình Chiểu là tinh thần yêu nước, thương dân, tinh thần chiến đấu không khoan nhượng vì đạo lý, tinh thần vượt khó, sáng tạo nghệ thuật và học tập suốt đời. Nguyễn Ðình Chiểu và di sản của ông không chỉ được người Việt Nam mãi mãi tôn vinh, tự hào, mà còn được bạn bè quốc tế biết đến và ngưỡng mộ.
